Het educatieve online platform NPO Focus (Datum onbekend)
Annie M.G. Schmidt: ’s lands bekendste en gevierdste schrijfster, die beter bekendstond als onze reserve-koningin. Althans, dat is ze in de nadagen van haar leven, waarin ze regelmatig opduikt bij tv-programma’s om quasi-sacherijnig commentaar te geven op wat men haar aandraagt. Collega Ronald Giphart zet het werk en leven van Annie M.G. Schmidt op een rij.
Het originele stuk met alle foto’s en alle filmpjes is hier te vinden.
Annie M.G. Schmidt is aan het eind van haar leven veel meer dan de schrijfster van kinderboeken en musicals: ze is vooral een ongekend populaire mediapersoonlijkheid, een celebrity die scholen, winkels en bibliotheken opent. Iedereen is het er over eens dat Annie M.G. Schmidt altijd een ondeugende achtjarige is gebleven, iets dat ze zelf met graagte benadrukt.
Annie is een graag geziene gast in tv-programma’s, mede dankzij haar opvallende uitspraken.
Als achtjarige heeft Annie — die toen nog ‘Zus’ werd genoemd — een heel wat minder florissant leven. Ze wordt op 20 mei 1911 geboren als Anna Maria Geertruida Schmidt in het, volgens haar moeder, naargeestige Zeeuwse dorpje Kapelle, waar Anna’s vader dominee is. In het gezin zijn eerder twee meisjes geboren, die beiden ook Anna Maria Geertruida heetten en die beiden zijn overleden. De derde Anna Maria Geertruida blijft in leven.
Anna is een buitenbeentje en een moederskindje. Truida Schmidt, haar dominante moeder, is haar steun en toeverlaat. Maar leeftijdsgenootjes moeten weinig van Anna hebben. Ze draagt de verkeerde kleren, ze is te slim en te verlegen is en ze spreekt vreemd. Zelf vindt Annie zich ‘een lelijk eendje’. “Uitgelachen worden… mijn lot op school. Mijn matrozenkraagje, mijn leren laarsjes, mijn verkeerde uitspraak van het Zeeuws met een brouwende rrrr, dat alles was anders en dus gek en dus lachwekkend,” schrijft Annie M.G. Schmidt zelf in haar autobiografie Wat ik nog weet (1992). “Ik voelde hun koude minachting.” Ze heeft wat ze zelf noemde “een hele nare ongelukkige jeugd.” Annie leert “treurig te lachen” als overlevingsmechanisme.
Een toevlucht vindt ze in de wereld van de verbeelding, de sprookjes en verhalen: Alice in Wonderland en de sprookjesvan Andersen. Urenlang leest haar moeder haar voor en samen zingen ze liedjes. Op vierjarige leeftijd schrijft Annie, volgens haar eigen overlevering, haar eerste gedichtje/liedje:
Er was eens een hond,
die zat op z’n kont
er was eens een kat
die zat op z’n gat.
In de anekdotes die Annie M.G. Schmidt later over haar leven vertelt komt altijd terug dat ze pas rond haar zesendertigste gaat schrijven. Volgens haar biografe Annejet van der Zijl is dit niet waar: al op jonge leeftijd begint Zus met het schrijven van verzen en liedjes. Als ze veertien jaar is, krijgt haar moeder een brief van niemand minder dan de beroemde Tachtiger Willem Kloos, aan wie de trotse Truida de gedichten van Annie had laten lezen. Kloos vindt dat Annie ‘waarachtige aanleg’ had.
Als puber blijft Annie lijden onder haar mollige onaantrekkelijke uiterlijk. Ze is gefascineerd door erotiek, maar de jongens die zij begeert zien haar niet zitten, al zijn er wel — zoals ze later aan een interviewer zou vertellen — “duffe kleine miezers met brillen op.”
Nadat Annie haar eindexamen haalt aan de HBS gaat ze notarieel recht studeren in Den Haag. Haar acht jaar oudere broer Wim introduceert haar in het Haagse studentenleven, waar Annie eindelijk opgaat in de wereld van feesten en seks. Ze wordt verliefd op een jongen, maar die blijkt homo te zijn, precies zoals jaren later in Annies musical Foxtrot een plattelandsmeisje in de ban raakt van een homoseksuele jongen die haar zwanger maakt. De hoofdpersoon wordt in het theaterstuk gered door een miskraam. Of dit in het echt ook zo gaat, is — volgens Annejet van der Zijl — onduidelijk. Er zijn aanwijzingen dat Annie M.G. Schmidt een abortus ondergaat, maar later gaat ook het verhaal dat het kindje ter adoptie is afgestaan.
Annie M.G. Schmidt met de cast van de musical Foxtrot in 1977.
Na een kort verblijf in Duitsland besluit Annie zich op een nieuwe studie te richten en zich te laten opleiden tot bibliotheekassistente, dat haar een fijn beroep lijkt. Het brengt haar naar Schiedam, waar ze in de kost gaat bij familie Van der Burg, overtuigde pacifisten en antimonarchisten. Annie leert daar — aldus Annejet van der Zijl — het warme familieleven kennen dat ze thuis zo had ontbeerd. Ondertussen gaat Annies moeder op zoek naar een geschikte verloofde voor haar dochter. Annie wordt verliefd op een streng christelijke jongen, die er grote bewondering voor Hitler op nahoudt. Ze verloven zich, maar in 1939 breekt ze met hem, met name omdat ze er niet meer tegen kan “te moeten bidden voor het vrijen.” Inmiddels is ze ook officieel gedebuteerd als dichteres, in het protestants-christelijke tijdschrift Opwaartsche Wegen.
Ze verhuist aanvankelijk naar Amsterdam, waar ze in het begin van de oorlog woont. Na de oorlog zal ze meer dan eens suggereren dat ze heeft geschreven voor het verzet, maar daarvan is geen bewijs. In 1941 wordt ze benoemd als directrice van de Openbare Bibliotheek van Vlissingen, een functie die haar goed bevalt, mede omdat ze dichter bij haar moeder woont. Toch trekt ze na de oorlog terug naar de hoofdstad, waar het allemaal gebeurt.
In de musical Foxtrot wordt het hoofdpersonage verliefd op een homoseksuele man. Annie vertelt dat zij hetzelfde heeft meegemaakt.
Verzetskrant Het Parool neemt Annie M.G. Schmidt — die zich heeft bewezen als bibliothecaresse — aan als documentaliste, een baan waarvoor ze eigenlijk te chaotisch is. Werken voor de krant bevalt haar zeer, al voelt ze zich net als op school wederom een buitenbeentje. “Dat schuwe en verlegen mevrouwtje” zoals ze zichzelf noemt. Bij een bijeenkomst van de personeelsvereniging — medio 1946 — is er een geïmproviseerd cabaret, waar onder andere de door Annie hevig bewonderde Simon Carmiggelt aan meedoet. Annie zelf laat ook een paar zelfgeschreven nummers horen. De medewerkers van Het Parool weten niet wat hen overkomt: die grijze muis van Documentatie schrijft prachtige teksten. Het wordt haar doorbraak.
Niet lang daarna wordt het journalistencabaret De Inktvis geboren, met Annie als een van de spillen. Men begint te toeren en het gezelschap komt op de radio. Wederom raakt Annie zwanger, waarna ze de vrucht laat aborteren. Niet lang daarna durft ze het aan een contactadvertentie te zetten. Een van de mannen die hierop reageert, is de getrouwde chemicus Dick van Duijn, die erg verliefd op haar wordt. In 1951 wordt hun zoon Flip geboren, maar het duurt tot 1954 voor Annie en Dick daadwerkelijk gaan samenwonen, in een villa die Annie nieuw laat bouwen in het Zuid-Hollandse Berkel en Rodenrijs. Ze doet dit van het geld dat ze inmiddels heeft verdiend met het schrijven van kinderboeken en liedjes.
Annie M.G. Schmidt in het televisieprogramma De achterkant van het gelijk met presentator Marcel van Dam.
Annies carrière verloopt stormachtig: ze vult voor Het Parool columns en rubrieken voor kinderen (Het schaap Veronica, Dikkertje Dap en Jip & Janneke), en cabaretiers als Wim Kan en Wim Sonneveld kopen haar werk gretig. Annie M.G. Schmidt schrijft ook het immens populaire iconische radiohoorspel In Holland staat een huis, de belevenissen van de familie Doorsnee.
In 1957 kan ze van haar pen leven en neemt ze afscheid van Het Parool. Ze werkt hard en schrijft zoveel voor reclame, radio, toneel en kranten dat ze de bijnaam ‘de typemachine uit Berkel en Rodenrijs’ krijgt. Annie heeft het geluk dat ze wordt gevraagd voor velerlei media. Als tv nog maar net is begonnenbrengt de VARA een muzikale komische serie uit. Annie M.G. Schmidt schrijft de tekst van Pension Hommeles, dat later een bijna mythische reputatie krijgt (er blijven slechts negen aflevering bewaard).
“Achter die façade van een braaf mensje zat een ontzettend fonkelende geest.”
Ook wordt Annie door de aanstormende theaterproducent John de Crane gevraagd een musical te schrijven. Ondanks het feit dat zij en componist Harry Bannink nog nooit een musical hebben gezien schrijven ze samen aan Heerlijk duurt het langst, dat direct een enorme hit is. Er volgen vele andere theaterproducties en Annie M.G. Schmidt wordt een nationale beroemdheid.
“Alle verhalen eindigen gelukkig, als je maar op tijd stopt.”
Annie M.G. Schmidt
Het vele schrijven valt haar zwaar en roem vindt ze “afschuwelijk”. Ze schrijft nooit voor haar plezier. “Neen, ik ben geen ware schrijver,” tekent ze op, “ik ben een inktbeamte. Ik schrijf omdat het moet. Al mijn geesteskindjes waren moetjes.” Aan een fan schrijft ze: “Er zijn twee motieven van waaruit U moet schrijven: 1. geld. 2. plezier in schrijven. Wilt U de rangorde omdraaien, mij best wanneer Uw heimelijke hoofdmotief maar niet is: erkenning. Ik kan het weten want ik lijd aan over-erkenning en de roem komt me de neus uit.”
Hetty Blok en Leen Jongewaard in de eerste aflevering van Ja zuster, nee zuster.
Haar man Dick kampt ook met alle aandacht voor zijn vrouw. Hij krijgt een zwaar hartinfarct en verandert langzaamaan in een zeurderige gefrustreerde man. De ster van Annie M.G. Schmidt rijst nog steeds. De serie Ja zuster, Nee zuster is wederom een groot succes, wat op Annie afstraalt. Haar werk wordt een afspiegeling van de geest van de revolutionaire jaren zestig: haar personage doorbreken de maatschappelijke grenzen, ze maakt autoriteit belachelijk en ze propageert liefde en vrijheid. Duizenden exemplaren van haar werk worden verkocht en ze wordt genomineerd voor vele prijzen. Annie M.G. Schmidt is in de ogen van velen een provo avant la lettre.
Na 1968 komt er een korte kentering in de waardering. De aanstormende generatie lijkt het aanvankelijk met haar te hebben gehad. Haar nieuwe theaterproducties worden lauw ontvangen en Dick en Annie verkassen gedesillusioneerd naar een huisje in Zuid-Frankrijk, waar ze vanaf 1972 permanent wonen. Haar kinderboeken (Minoes, Puk van de Petteflet) doen het onverminderd prima, maar op andere vlakken lijkt haar reputatie tanende, tot ze in 1977 in een vlaag van schrijfwoede de musical Foxtrot schrijft. Het blijkt een ware comeback. Toch blijven er grote persoonlijke problemen. Met Dick gaat het steeds slechter en begin 1981 beneemt hij zich van het leven door middel van pillen, een paar dagen na de première van Annies musical Madame.
Annie bedacht en schreef teksten voor de succesvolle televisieserie Ja zuster, nee zuster.
Annie M.G. Schmidt verhuist terug naar haar geliefde Amsterdam, maar hoewel zij na de dood van Dick nog redelijk veel publiceert, haalt ze niet meer haar oude niveau. Dat deert niet, want zo langzamerhand heeft ze zich ontpopt als een mediagenieke persoonlijkheid die zijn weerga niet kent en die nooit te beroerd is een smeuïge of pittige uitspraak te doen. Ze geeft een groot aantal interviews en optredens, verschijnt op feesten en weet jongere theatermakers en aanbidders aan zich te binden. “De leukst te interviewen persoon van Nederland,” noemt een journalist haar.
Op de internationale kinderboekenbeurs van Bologna in 1988 wordt bekend gemaakt dat ze de Hans Christian Andersenprijs heeft gewonnen, de Nobelprijs voor kinderliteratuur, een prijs waar ze verguld mee is. In haar dankwoord spreekt ze de beroemde sprookjesschrijver direct aan: “Dear Hans, I have been an ugly duckling for a long time, now I am an old and ugly swan. But still a swan.”
“Doe nooit wat je moeder zegt, dan komt het allemaal terecht.”
Met haar gezondheid gaat het steeds slechter, onder andere een gevolg van de twee pakjes sigaretten die ze dagelijks rookt en wijn die ze daarbij nuttigt. De reserve-koningin wordt geplaagd door sterk verminderd zicht en incontinentie. Haar lust om te leven neemt af. Zes jaar na het winnen van de Andersenprijs, in de nacht van zaterdag op zondag 21 mei 1995, een dag na haar vierentachtigste verjaardag, beëindigt de zwaan Anna Maria Geertruida Schmidt haar leven.
In een gesprek met Sonja Barend vertelt Annie hoe je het beste oud kan worden: “Om te beginnen moet je geloof ik veel gaan roken.”