Vara Gids 5, 30 januari – 5 februari 2016
Ronald Giphart bereidt ons voor op een college van ethologe en antropologe Jane Goodall, dé apendeskundige bij uitstek.
In mijn studententijd zag ik kort achter elkaar de documentaires Bij de beesten af (1972) en Chimps onder elkaar (1984) van Bert Haanstra. Die films toonden hoe het gedrag van chimpansees en andere primaten lijkt op het gedrag van de aapsoort genaamd homo sapiens: chimpansees onderhandelen, sluiten kongsies, spannen samen, spelen, onderzoeken, verrassen, vechten, pesten, treiteren en doden – kortom: niets menselijks is apen vreemd. Voor zijn films werkte Haanstra onder andere samen met de primatoloog Frans de Waal (bekend van de wereldwijde bestseller Chimpanseepolitiek, een boek dat bij iedere Amerikaanse politicus in de boekenkast staat) en de Engelse ethologe en antropologe Jane Goodall, dé apendeskundige bij uitstek.
Niemand op aarde die zoveel weet van chimpansees als Jane Goodall. Haar leven was en is één groot onderzoek naar onze evolutionaire neefjes. In Tanzania woonde en werkte ze decennialang met de beesten, en door hen intensief van dichtbij te observeren in hun natuurlijke habitat leerde ze hen als individuen kennen. Individuen die ze – tegen de heersende wetenschappelijke opvattingen in – namen gaf in plaats van nummers. Als iemand chimpansees vermenselijkt heeft, is het Jane Goodall.
Tijdens haar onderzoek ontdekte ze vele zaken die tot dan toe onbekend waren. Dat chimpansees soms werktuigen gebruiken en vervaardigen. Sommige apen steken stokjes en twijgjes in termietenheuvels, om zo een lekker maaltje van mieren en onderkruipsel te vergaren. Andere apen gebruiken stenen om noten te kraken. Ook ontdekte Goodall dat chimpansees, in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht, wel degelijk af en toe vlees eten. Zij jagen – al dan niet in groepsverband – soms bosvarkens en andere kleine zoogdieren op, om die vervolgens smakelijk te verorberen.
VN-ambassadeur Goodall wordt volgens de ene krant gerekend tot de top tien van vrouwelijke wetenschappers aller tijden en volgens het andere blad tot de top tien van invloedrijkste vrouwen wereldwijd. Ze is met name beroemd om haar onvermoeibare strijd voor het behoud van de leefgebieden van apen, en in een groter verband: het behoud van de aarde. Driehonderd dagen per jaar reist ze over de wereld om haar boodschap te propageren, die luidt dat de mens de grootste bedreiging voor de chimpansee is, en ook voor zichzelf.
‘Als wij de meest intellectuele wezens zijn die er ooit op de wereld hebben rondgelopen, hoe kan het dan dat wij deze planeet aan het vernietigen zijn?’ is een van haar uitspraken. We verwoesten de bossen waarin niet alleen chimpansees maar duizenden andere dieren en planten leven, met onze expansiedrang, onze houtkap en walgelijke stropers niet te vergeten.
Jane Goodall is inmiddels 82 jaar, maar haar populariteit is groter dan ooit. Dat is niet verwonderlijk want de afgelopen jaren heeft zij overal ter wereld lezingen gegeven, over wat wij chimpansees aandoen, maar ook over de overweldigende gelijkenis tussen ons en onze collega-primaten. Als we zoveel op elkaar lijken, waarom behandelen we chimpansees dan zo slecht? En het is dankzij deze onvermoeibare inspanningen dat Jane Goodall met ‘recht ‘de moeder Teresa van de apen’ mag worden genoemd. Een vrouw om te bewonderen.