De Volkskrant, 12 juni 2010
Kees van Kooten vertelt deze week in Vrij Nederland dat hij ’s nachts na lezingen overbodige boeken uit zijn boekenkast bij willekeurige mensen in de bus stopt. Dit bracht mij ertoe om zijn Hedonia (1984) er weer eens bij te pakken, een roman die ik vaak naschaterend heb genoemd ‘het leukste boek dat ik ooit heb gelezen’. Hoe ‘humor’ zich kan ontwikkelen: Hedonia leest nog steeds prettig en vertrouwd, maar het vervelende was dat ik er nauwelijks om moest lachen.
Ben ik minder ontvankelijk voor de grappen van Van Kooten of is het boek metterjaren minder hilarisch geworden? Hedonia gaat onder andere over Woody Allen, de Amerikaanse filmmaker over wie Kees van Kooten in 1975 in de Haagse Post een gortdroog quasiwetenschappelijk stuk schreef.
Van Kootens stuk verscheen in een tijd dat wereldwijd veel wetenschappers zich begonnen af te vragen of het effect van humor in een formule kon worden gevangen. Om een lang en zeer ongrappig verhaal kort te maken: een formule voor humor is gevonden door Igor Krichtafovitch, een naar Amerika geëmigreerde Russische wetenschapper en satirische dichter.
Hij doorworstelde honderden boeken over humor, maakte een analyse van vigerende theorieën, verwierp de slechte en behield de goede en probeerde uiteindelijk alles samen te voegen in een universele humorformule: EH = PE x C/Tp + BM.
EH staat voor het effect of humor. Lachen is bijvoorbeeld een effect van humor. Dit is niet universeel. In de beslotenheid van mijn kamer lach ik niet vaak hardop om een show van Hans Teeuwen, maar kijk ik dezelfde show in het gezelschap van mijn vrouw dan schater ik het uit. Terwijl de gepresenteerde humor hetzelfde is. Het effect van humor heeft met meer dan alleen de humor te maken.
PE staat voor personal empathy. Humor raakt ons emotioneel. Als cabaretière Dorine Wiersema een koddig liedje maakt over Heleen van Royen heeft dit een andere uitwerking dan als Wiersema een liedje zou hebben gemaakt over een anaalverkrachting van Moeder Teresa. Dit zou lang niet zo leuk zijn, althans voor velen.
C/Tp is het plezier dat we krijgen van solving the riddle, het oplossen van het raadsel, de intellectuele bevrediging. C staat hierbij voor de complexiteit van het raadsel en Tp voor time spent on its solutian. Het plezier dat we krijgen in het oplossen van een raadsel is de complexiteit gedeeld door de tijd die we nodig hadden aan de oplossing.
BM staat voor de background mood. Humor heeft een bedding nodig. Toeschouwers die een kaartje betalen voor een voorstelling lachen nu eenmaal harder dan mensen die iets in de schoot krijgen geworpen, en om een huwelijksspeech wordt doorgaans harder gelachen dan om een toespraak op een begrafenis.
Hoe moeilijk het ook was, ik heb geprobeerd de humorformule van Krichtafovitch toe te passen op de hele roman Hedonia van Kees van Kooten. Het effect van humor (dus de lach) is mijn persoonlijke empathie voor Koot, maal de complexiteit gedeeld door de tijd van oplossing, plus de algehele stemming. Deze formule zal iedereen bij lezing van Hedania voor zichzelf moeten invullen. Ik kwam uit op een EH-coëfficient 1.68. Minder hoog dan de 1.98 die het vroeger scoorde, maar nog altijd hoog genoeg om het boek niet in een willekeurige brievenbus te stoppen.