AD Magazine, Zaterdag 24 & zondag 25 oktober 2020.
Schrijver en veellezer Ronald Giphart leidt ons door zijn goedgevulde boekenkast en bespreekt boeken van Harry Mulisch.
‘Mulischiaanse symboliek’: Harry Mulisch die voor mij, dan nog scholier, de deur van Athenaeum Boekhandel openhield.
Voer voor psychologen
‘Ik was achttien, toen er gebeld werd.’ Dit is de fraaie eerste zin van Voer voor psychologen, de beruchte ratjetoebundel van Harry Mulisch. Bij verschijning van dit boek in 1961 was Mulisch (toen 33) de veelbesproken coming young man van de Nederlandstalige literatuur. In 1959 had hij Het stenen bruidsbed gepubliceerd, een roman over het bombardement op Dresden. Hierna zou hij lang geen fictie meer publiceren, maar zich toeleggen op essays, autobiografische teksten en politieke manifesten.
Voer voor psychologen was hiervan een voorbeeld, een ogenschijnlijk willekeurig samenraapsel van teksten, soms diepzinnig, soms melig. Veel mensen hebben niets met de filosofie en humor van Mulisch, maar voor wie zich er wel aan durft over te geven heeft dit boek veel te bieden. In een hilarisch verhaal als ‘Harry en het woord’ vertelt de schrijver aanstekelijk over zijn seksuele ontwikkeling. In ‘Zelfportret met tulband’ schetst hij een aandoenlijk, maar Mulischiaans afstandelijk beeld van zijn afkomst en de relatie met zijn vader.
Wie nog nooit iets van Mulisch heeft gelezen vindt Voer voor psychologen wellicht een te diepe sprong, maar dit boek blijft mijn favoriet.
De zaak 40/61
Harry Mulisch had een Oostenrijkse vader die werkte voor de nazi’s, en een Joodse moeder. Hij noemde zichzelf daarom ‘de verpersoonlijking van de Tweede Wereldoorlog’. De oorlog is zijn grootste thema, zowel in fictie (bijvoorbeeld in De aanslag uit 1982, dat ik in deze rubriek al een keer besprak) als in non-fictie, zoals in De zaak 40/61 uit 1961.
In dit boek deed Mulisch verslag van het proces tegen Otto Adolf Eichmann, de Oostenrijkse SS’er die medeverantwoordelijk was voor de massamoord op Joden en zigeuners. In 1960 werd Eichmann door de Mossad in Argentinië ontvoerd, en daarna berecht in Jeruzalem. Mulisch was vooral ontsteld door de alledaagsheid van de nazi. Volgens hem was Eichmann geen slecht mens, maar iemand zonder overtuigingen die slechts bevelen van anderen uitvoerde.
Twee vrouwen
Begin jaren 70 was het verwijt aan Mulisch vaak dat zijn romans zo ontoegankelijk waren. De verteller, uit 1970, bijvoorbeeld was een moeilijk te volgen loodzware experimentele roman, die door de kritiek werd afgeserveerd. Wellicht als revanche publiceerde hij in 1975 de roman Twee vrouwen, misschien wel zijn makkelijkst leesbare boek.
Het verhaal gaat over de museumconservator Laura, die een lesbische verhouding krijgt met de jeugdige kapster Sylvia. Ooit was ze getrouwd met de criticus Alfred Boeken, maar dat huwelijk bleef helaas kinderloos. Aan Sylvia om daar iets aan te doen.
Onder deze liefdesgeschiedenis legt Mulisch natuurlijk wel een diepere laag, want het verhaal grijpt uiteindelijk terug op de tragische mythe van Orpheus en Eurydice – maar die kun je als lezer rustig naast je neerleggen.
De procedure
Een van de topwerken in Mulisch’ imposante oeuvre is De procedure, uit 1998. Het boek is een scheppingsgeschiedenis en daarmee verwant aan De ontdekking van de hemel (1992), dat door velen wordt gezien als zijn magnum opus.
Hoewel hij met De procedure de Libris Prijs won, kreeg het boek geen algehele jubelontvangst, want Mulisch vraagt – vooral in het begin – nogal een inspanning van zijn lezers. Hij schroomt niet langdurig uit te weiden over kabbalisme, alchemie, genetica, de theorieën van Einstein en de verhalen van Kafka – typische Mulisch-onderwerpen.
Toch gaat er achter alle eruditie een spannend, aanstekelijk en ingenieus geconstrueerd evolutieverhaal schuil over een hoofdpersoon die uit kristallen en dood materiaal leven probeert te wekken. Ik hoor tot de schare liefhebbers van dit boek. Wie doorzet wordt beloond!