Het Parool, 7 januari 1994
Boekrecensie: David Leavitt: Terwijl Engeland slaapt, De Harmonie, ƒ 34,50
Lezers zijn grofweg in twee groepen te verdelen: zij die het liefst lezen over zichzelf en hun eigen omgeving en zij die het liefst worden geïntroduceerd in fascinerende onbekende werelden. Zelf reken ik me eerder tot de eerste groep, wat erop neerkomt dat een boek dat nauwelijks aansluit bij eigen (nogal bekrompen) belevingswereld wel erg overtuigend zijn wil ik me erdoor laten verpletteren. Terwijl Engeland slaapt van David Leavitt is zo’n boek.
Laat ik vooraf zeggen dat ik me van het gekrakeel rond deze roman helemaal niets wil aantrekken. Gelukkig loopt de Nederlandse literatuur eens niet vijftig jaar achter: ‘verleend plagiaat’ is hier al evenzeer in de mode als in het buitenland. Waarom is mij niet duidelijk. Een overweldigend boek als Het seksuele bolwerk van Harry Mulisch, dat voor tachtig procent ontleend is aan andere boeken (dit is zelfs wetenschappelijk aangetoond), kon twintig jaar geleden verschijnen zonder dat iemand het woord ‘plagiaat’ in de mond nam.
Tegenwoordig zijn schrijvers echter vogelvrij verklaard. In Engeland spande Stephen Spender een proces aan tegen zijn collega-auteur Leavitt, omdat de verhaallijn van While Engeland Sleeps zou lijken op die van Spenders autobiografie World within World (1950). Spender liet zelfs op voorhand de distributie van Leavitts roman stopzetten. Nu heb ik Spenders boek (dat in Nederland verscheen onder de titel Binnenwereld niet gelezen, maar ik vond het volstrekt oninteressant wat hij over Leavitt beweert. Een fictieschrijver mag mijns inziens schrijven wat hij wil. Terecht merkte Leavitt in een interview op: ‘Ik heb mijn versie gegeven van wat gebeurd is, en die van mij is waar.’
Zoals er gezegd wordt dat mannen niet kunnen schrijven vanuit het perspectief van vrouwen, zo lijkt het me dat Engelsen er niet tegen kunnen als een Amerikaan het perspectief van een aristocratische Brit kiest. Brian Botsford, de verteller van Terwijl Engeland slaapt, is namelijk every inch an Englishman. In 1978 wordt deze inmiddels in Los Angeles wonende ex-scenarioschrijver door een brief gedwongen terug te denken aan de jaren dertig, toen hij uit liefde lid werd van de Engelse Communistische Partij. Dit heeft zijn leven duchtig beïnvloed, want in de jaren vijftig werd hij door McCarthy en zijn mede-communisten-vreters op de zwarte lijst gezet. Door deze vervolging (die overigens lijkt op de persecutie van homoseksuelen in het Engeland van vlak voor de oorlog) raakte Brian werkloos, waarna hij besloot een ‘geheime roman’ te schrijven over zijn eerste grote, tragisch afgelopen homoseksuele liefde. In 1978 verstopt hij dit document, voorzien van een voor- en naschrift, achter een koekoeksklok, opdat niemand het manuscript te lezen krijgt zolang Brian leeft.
We mogen Leavitt er dankbaar voor zijn dat hij wel eens achter vreemde koekoeksklokken kijkt. Het is een van de mooiste en meest droevig makende liefdesverhalen die ik heb gelezen. Brian vertelt over de jaren voor de oorlog, toen hij nog geen uitgerangeerde scriptschrijver was maar een veelbelovende jonge intellectueel. Overal dreigt het fascistische gevaar, maar Brian besteedt meer aandacht aan het verwerken van de dood van zijn ouders, sex en het schrijven van een roman. Op een steunbijeenkomst voor Spaanse revolutionairen ontmoet hij de belezen kaartjescontroleur Edward Phelan. De liefde tussen deze twee jongens beschrijft Leavitt zo overtuigend en universeel, dat ik in alle eerlijkheid moet bekennen dat ik tijdens het lezen van Terwijl Engeland slaapt zelf ook homoseksueel ben geweest. Vooral de sexpassages zijn goed geschreven (ik bedoel dat ze opwindend zijn), maar ook de ontmoetingsscène van Brian met de familie van Edward is erg grappig.
Als Edward bij Brian intrekt, gaat het echter knagen bij de laatste. Zich schamend voor zijn geaardheid gaat hij een relatie aan met de vrijgevochten Philippa Archibaldin, die hem is opgedrongen door zijn suikertante. Deze Philippa, een fag hag avant la lettre, is Brians abonnement op het fatsoen. Met haar kan hij zich vertonen op feestjes en familiebijeenkomsten. Verscheurd door zijn liefde voor twee beminden dwingt Brian zich een keuze te maken. De falikant verkeerde, naar onmiddellijk blijkt: hij raakt zijn beide geliefden kwijt.
Als hij dan uit Spanje een noodkreet van Edward krijgt (die zich daar bij de bedreigde linkse republikeinen heeft aangesloten), aarzelt hij niet en sluit hij zich aan bij de Communistische Partij om voor een partij krant een artikel over Spanje te schrijven. Eenmaal in Spanje onderneemt hij een wanhoopspoging om Edward te redden. Ik zal niet vertellen hoe het afloopt, want ik wil dit boek nog vaak cadeau geven. Wel kan ik zeggen dat ik me door het zwartgallige einde zeker een paar uur nogal droevig heb gevoeld.