VARA Gids 46, 16-22 november 2024
De voormalig Commandant der Strijdkrochten richt zich tegenwoordig op klimaatverandering: ‘Dat is een steeds grotere aanjager van de veiligheidsrisico’s in de wereld.’
Allereerst waarom ben je militair geworden? Ik had me aangemeld voor de Technische Universiteit van Delft, maar een schoolvriend wees me op een advertentie in de NCRV-gids van de Koninklijke Militaire Academie. Ook techniek, maar niet alléén maar techniek, en dat sprak me aan. Onbewust wilde ik meer dan alleen maar geld verdienen en zocht ik werk met een maatschappelijke betekenis. Die gedrevenheid zit nog steeds in me. Ik wil dat wat ik doe meerwaarde heeft. In het begin was het even zoeken, want ik vond mezelf totaal geen militair. Je werd er ook niet bepaald populairder van als je in een uniform in de trein zat. In mijn hele familie was niemand militair. Zeker mijn neven die in de dienst moesten begrepen daar niet veel van.
Middendorp werd geboren in Dieren, gemeente Rheden, maar groeide op in Venlo, in een nieuwbouwwijkje waar ook veel mensen uit Ambon woonden. ‘Mijn vader was vertegenwoordiger in schoolboeken en mijn moeder is overleden toen ik negen jaar was. ’s Morgens had ze voor ons gezin nog brood klaargemaakt. Midden op de dag kreeg ze een hartaanval.’ Haar dood veranderde zijn leven, vertelt Middendorp. Hij was de oudste en daardoor was het vanzelfsprekend dat hij de verantwoordelijkheid voor zijn broer en zus moest nemen.
In welke zin heeft de vroege dood van je moeder jou gevormd? Gevormd in de zin dat ik heel vroeg op eigen benen leerde staan en met tegenslagen leerde omgaan. Maar het heeft me ook misvormd omdat ik een emotioneel schild ontwikkelde om niet nog een keer zo te worden geraakt. We hebben in die tijd een aantal gezinshulpen gehad, maar ook die gingen allemaal weer weg en daardoor voelde ik me iedere keer in de steek gelaten. Ik werd daar hard van. Achterafgezien heb ik me gerealiseerd dat dit een stempel op me heeft gedrukt, met name in het aangaan van relaties met mensen. Toen ik al op de militaire academie zat, ontmoette ik gelukkig mijn vrouw: zij wist door mijn pantsers heen te peuteren en heeft mijn schild opengebroken. Jaren later heb ik er echt mee kunnen afrekenen, want het duurde wel even voordat ik doorhad dat mijn hardheid in mijn jeugd is ontstaan.
Even psychologie van de koude grond: ik kan me voorstellen dat in een hoge militaire functie enige mate van hardheid wel van dienst kan zijn. (Resoluut) Nee, niet. Defensie is vooral mensenwerk, dus je moet in een leidinggevende functie heel erg empathisch kunnen zijn en veel inlevingsvermogen hebben in de waag wat mensen drijft. In het begin was ik zeer strikt in mijn eigen doelstellingen, want ik wilde alles goed doen, maar daardoor legde ik de lat al snel op een hoogte die voor veel mensen moeilijk te halen was. En dat keerde zich vaak tegen me. Ik heb het belang van empathie en reflectie echt leren inzien. Aanvoelen wat haalbaar is en dan de lat op die hoogte leggen. In een team zit iedereen weleens in de knoop. En als je daar niet goed rekening mee leert houden, kun je nooit het beste uit een team halen. Ik hield mijn kaderleden ook altijd voor dat ze ‘hard’ met een d en een t moesten kunnen schrijven; je moet hard durven zijn in je eisen, maar tegelijkertijd ook hart hebben voor je mensen en er voor ze staan.
Ik ben vijfjaar jonger dan jij en ik kan me eind jaren 70 nog de opkomst van de punk en de kraakbeweging herinneren, de revolte onder jongeren. Daar was jij niet vatbaar voor? Nou, ik had wel lange krullen. Voordat ik naar de KMA ging was ik zelf al naar de kapper gegaan, maar toen ik door de poort binnenkwam, moest ik meteen nog een keer. Het was een andere tijd, er waren veel protesten tegen kruisvluchtwapens.
Wij dachten op onze middelbare school dat het niet de vraag was óf de wereld door kernwapens zou worden vernietigd, maar wanneer. Veel punkers waren er ook cynisch over. Die scandeerden niet ‘Stop de neutronenbom!’ maar ‘Drop de neutronenbom!’ Laat ze maar vallen, dan hebben we het gehad. De protesten raakten mij niet en ik was er ook eigenlijk niet mee bezig. Ik dacht ook niet dat er een Derde Wereldoorlog aan zat te komen en wilde me juist inzetten om dat te voorkomen. Wie is er zo gek om zichzelf te vernietigen, dacht ik.
Nou, dat is een goed bruggetje naar jouw nieuwe documentaireserie Missie Middendorp. De Derde Wereldoorlog is er niet gekomen, maar inmiddels is er een andere dreiging: het veranderende klimaat en als gevolg daarvan potentiële geopolitieke instabiliteit. Twee jaar geleden publiceerde je een boek genaamd De klimaatgeneraal, waarin je problemen benoemt en mogelijke oplossingen aandraagt. Sindsdien is er niet veel ten goede veranderd in de wereld. Onlangs stond in de krant dat we als Nederland een welhaast onmogelijke inspanning zullen moeten doen om onze klimaatdoelen überhaupt te halen. Ja, de zorg neemt toe. Voor mijn documentaireserie ben ik in landen als Irak, Somalië en Bangladesh geweest, en daar zag ik dat het toch nóg erger was dan ik had verwacht. Het platteland raakt steeds leger, nieuwe generaties groeien op zonder perspectief en miljoenen mensen trekken naar steden, waar de interne spanningen groeien. Dat zijn broedplaatsen voor radicalisering en georganiseerde criminaliteit. In landen als Somalië is tweederde van de bevolking minderjarig. Ze hebben geen toekomst, dus welke keuzes hebben ze?
Hoe ben je op dit onderwerp gekomen? Als militair ben je altijd met het klimaat bezig, in de zin dat je in ieder klimaat moet kunnen functioneren. Dat is een gegeven. Maar de link naar de echte gevolgen van klimaatverandering is voor veel militairen ver weg, en ik denk dat dit ook voor veel burgers geldt. De problemen liggen in de toekomst en zijn nu nog niet echt voelbaar. Ik denk dat veel militairen vinden dat het niet aan Defensie is om deze problemen op te lossen. Mijn eyeopener was toen ik commandant was in Uruzgan. We vochten heel hard om het dorpje Chora te bevrijden, maar toen we de taliban uiteindelijk hadden verdreven kwamen we erachter dat de spanningen in het dorp bleven bestaan. Die hadden namelijk te maken met waterschaarste. Ook in andere conflictgebieden zag ik de destabiliserende werking van een veranderend klimaat. Klimaatverandering is een steeds grotere aanjager van de veiligheidsrisico’s in de wereld.
En werd dit door Defensie onderkend? Niet binnen Defensie, niet binnen de NAVO en niet binnen de EU. De veiligheidsconsequenties van klimaatverandering stonden totaal niet op de agenda. Ik heb vijfenhalfjaar lang bij alle NAVO en EU-bijeenkomsten gezeten met meer dan dertig Commandanten der Strijdkrachten, maar het woord ‘klimaat’ is nooit gevallen. Ik vond dat dat moest veranderen. We moeten als krijgsmacht ook naar de uitdagingen van de toekomst kijken. Defensie wordt opgeroepen als er ergens iets fout gaat – en dat is per definitie reactief Feitelijk ben je dan symptomen aan het bestrijden. Je kunt een pleister plakken op een etterende wond, maar beter is het te zorgen dat die wond überhaupt niet kan ontstaan.Klimaatverandering is veel meer dan alleen een ecologisch vraagstuk, het is ook economisch, sociaal en militair.
Hoe breed is die aanpak? Hoe zie je dat voor je? We moeten zelf voorbereid zijn op de gevolgen van een veranderend klimaat en hebben er belang bij om kwetsbare landen daarbij te helpen weerbaarder te worden. Dat ze betere landbouwmethodes krijgen, zodat ze in hete, waterschaarse omstandigheden toch voedsel kunnen produceren. Daar kunnen militairen bij helpen, omdat fragiele landen vaak ook een heel kwetsbare veiligheidssituatie hebben.
Toen je de gevaren van een klimaatoorlog schetste en met voorstellen voor mogelijke oplossingen kwam, kwamen er boze reacties uit alle hoeken van de samenleving. In de Tweede Kamer moest de minister zelfs uitleggen of de Commandant der Strijdkrachten namens het kabinet sprak. Had je die ophef voorzien? Niet in die mate, want voor mij was het een logisch verhaal, maar daarin was ik misschien een beetje naïef. Het gaf mij de bijnaam klimaatgeneraal en heeft mij alleen maar gemotiveerd om ermee door te gaan. Dit speelde in 2017, inmiddels is er veel meer bewustwording. Ik leid nu een wereldwijd netwerk van militaire leiders uit meer dan veertig landen en diverse onderzoeksinstituten. Zelfs de NAVO heeft twee weken geleden in Canada een Centre of Excellence geopend, dat is een goede duw voorwaarts.
Ondertussen is het nog steeds oorlog in Oekraïne, grote spanning tussen Israël en Iran, en de druk van de Chinezen wordt ook steeds groter. Er is een verschil tussen korte- en langetermijnbelangen, dat wist generaal Eisenhower al. De huidige situatie is tekenend voor de wereld waar we op afstevenen, met onder andere een toenemende grondstoffenschaarste. Ik vrees dat de wereld om ons heen alleen maar grimmiger gaat worden. Hoe minder wij erin slagen om een oplossing voor het klimaatprobleem te vinden, hoe meer we met dit soort conflicten geconfronteerd zullen worden. Het is oorzaak en gevolg.
Is het nog op te lossen? Het gros van de mensen heeft een enorme overlevingsdrang. ‘We hebben de Koude Oorlog overleefd, en dit gaat ons ook lukken. ‘De kunst is een manier te zoeken die zo min mogelijk schade brengt. Je ziet nu al in delen van de wereld dat temperaturen oplopen naar veertig, vijftig graden. Dat is simpelweg onleefbaar voor mensen, en juist die gaan dan migreren. Dat geeft allerlei sociale spanningen, werkt destabiliserend en maakt mensen gevoeliger voor extremisme. Helaas zien we dat nu al in verschillende landen gebeuren. Die frictie leidt al snel tot conflicten. Als je naar de geschiedenis van de mensheid kijkt, dan zie je dat vele conflicten gaan over de toegang tot schaarsten.
Wat zijn volgens jou oplossingen voor de huidige en naderende problemen? Klimaatverandering gaat de wereld op vele manieren veranderen en we moeten daarin de krachten bundelen; tussen ministeries, het bedrijfsleven en ook internationaal. Technologie is daarbij een belangrijk onderdeel van de oplossing. Toen ik voor mijn documentaire door Irak reisde, zag ik dat ze daar op veel plekken nog een traditionele vorm van irrigatie hebben. Wij hebben inmiddels allerlei technieken ontwikkeld waarbij we met een fractie van het water veel meer rendement uit de grond kunnen halen. Als we nu eens beginnen om die ontwikkelingen daar beschikbaar te maken, want we willen niet dat de schaarste zorgt voor radicalisering en migratiestromen, waar wij uiteindelijk ook weer last van krijgen.
En welke technologieën zijn er nog meer? Vele. Er is bijvoorbeeld een veelbelovende uitvinding die water uit lucht kan halen. Daarnaast zijn er bedrijven in Nederland die volledig circulaire zonnepanelen en airconditioners produceren. Dit soort innovaties maken ons minder afhankelijk van schaarse grondstoffen waardoor we ook minder gevoelig worden voor wereldwijde verstoringen in de aanvoer daarvan uit landen als China. Nederland is een innoverend land en we kunnen daarin vooroplopen. Dat vergroot onze onafhankelijkheid, maakt ons minder kwetsbaar en maakt onze economie toekomstbestendiger. Die technologie kunnen we exporteren naar andere gebieden in de wereld om landen te helpen weerbaarder te worden tegen een veranderend klimaat. Als we onderkennen dat klimaatverandering misschien wel het grootste vraagstuk is waar volgende generaties mee te maken zullen krijgen, dan moeten we ze daar ook op voorbereiden in het onderwijs. Nu is daar heel weinig over te horen, en dat is een klassieke militaire fout: dat je je voorbereid op de vorige oorlog. We moeten ons voorbereiden op de vraagstukken van morgen en niet alleen op die van gisteren.
Wat heeft je op reis voor je documentaire het meest aangegrepen? Toen ik met eigen ogen de hopeloosheid van de jongere generatie zag. In vluchtelingenkampen in Somalië is zestig tot zeventig procent minderjarig. Jongeren die ik sprak zeiden allemaal: ‘Er is hier voor ons geen toekomst’. Je moet je eens voorstellen dat je eigen kinderen nul kans op een toekomst in eigen land zouden hebben. Hoe wanhopig word je dan? Die machteloosheid greep me aan. En dan is het niet gek dat mensen in die machteloosheid andere keuzes gaan maken. Ze kunnen niet meer hun bestaan opbouwen en hun geld verdienen zoals hun voorouders dat eeuwenlang hebben gedaan.
Door klimaatverandering zijn de regenpatronen overal veranderd. In Somalië hebben ze de afgelopen vijfjaar slechts twee regenseizoenen gehad. Klimaatverandering gaat echt niet alleen om anderhalve graad verhoging van temperatuur, er zit heel veel meer achter met enorme effecten.
Jij hebt zelftwee kinderen… Ja, die zijn al wat ouder. Sinds kort ben ik opa van een jongetje. Ik heb mijn laatste boek aan mijn kinderen opgedragen, want het gaat over hun toekomst en de erfenis die wij achterlaten. Ik schaam me daar eerlijk gezegd een wel beetje voor. Laat ik het zo zeggen: ik wil er in ieder geval alles aan doen wat ik nog kan om die erfenis niet nog slechter te laten worden.
CV
Rheden, 6 september 1960
1979: Koninklijke Militaire Academie
1989: Commandant geniecompagnie Seedorf
2004: adviesfunctie Den Haag
2006: politiek adviseur NAVO Kabul
2008: commandant 13de gemechaniseerde Brigade
2009: commandant multinationale Taskforce Uruzgan
2010: Directeur 0peraties
2072-2017: Commandant der Strijdkrachten
2016: Toespraak Vredespaleis over klimaatverandering
2019 Medeoprichter International Military Council on Climate and Security (IMCCS)
2021 Directeur Stichting Open Nederland
2022 Boek Klimaatgeneraal (uitgeverij Podium)
2024 Serie Missie Middendorp (WNL) Boek De vredesparadox (net verschenen)
Middendorp is getrouwd, heeft twee kinderen en een kleinkind.
TV
‘Het NOS Journaal, de dagelijkse talkshows steeds minder. We zien voornamelijk Britse en Scandinavische detectives. Engelsen kunnen erg mooi acteren. Personages zijn ook altijd echte karakters, in plaats van fotomodellen. Veel NPO Radio 1 en 2. Podcasts luister ik ook af en toe: Boekesteijn en De Wijk is vanwege de strategische kant. Qua muziek ben ik blijven hangen in de jaren 70: Supertramp, Pink Floyd en The Eagles. Pas nog naar een concert van ze geweest.’