De Volkskrant, 29 december 2011
Hangend in een luie rookstoel bij de open haard van mijn vakantieadres denk ik, met een bel calvados cirkelend in mijn glas, na over recente politieke en maatschappelijke ontwikkelingen. Aan het einde van het jaar word ik steevast gekaapt door de geest van G.B.J. Hiltermann. De toestand in de wereld, vanaf een boerderij op het verlaten Franse platteland.
2011 was het jaar van het falende leiderschap. De eurocrisis werd aangewakkerd door treuzelende Europese regeringsleiders. De Engelsen hebben zich door hun kortzichtige nieuwe prime minister in een idiote uitzonderingspositie gemanoeuvreerd. De perikelen in Europa zijn een gevolg van de monetaire wereldcrisis, die weer het gevolg was van het criminele mismanagement in de internationale banksector. De Italiaanse zilverruggorilla Berlusconi werd dit jaar eindelijk weggestuurd. DeTurken en Fransen zijn in een wezenloze aanvaring geraakt door een gebeurtenis van begin vorige eeuw. Amerika maakt zich op voor nieuwe presidentsverkiezingen, met vele schermutselingen en een hilarische freakshow van Republikeinse kandidaten.
Er waren de Arabische weerberichten. Dictators werden afgezet en nieuwe kwamen er voor in de plaats. Kadhafi sneuvelde, met militaire steun van het berekenende Westen. Havel stierf, een leider tegen wil en dank. Kim Jong-il stierf, helaas vredig en zonder de angst te smaken van de wraakzuchtige woede van zijn volk (zoals destijds ook Pol Pot en Mobutu kalm zijn ingeslapen). De vaderlandse academische wereld ontmaskerde een oplichter, en voetbaldub Ajax werd compleet verscheurd door een even lachwekkende als aandoenlijke machtsstrijd rondom Johan Cruijff.
Enfin, ik zit bij het haardvuur over dit soort zaken na te denken, dankzij een boek waarin ik heerlijke lome uren verdiept ben geweest: Selected van de evolutionair psycholoog Mark van Vugt (gasthoogleraar in Oxford) en de Engelse wetenschapsjournalist Anjana Ahuja. Onlangs verscheen dit boek in het Nederlands als De natuurlijke leider. Over de lessen die er kunnen worden getrokken uit de twee miljoen jaar dat onze voorouders over de savanne trokken. Alle hedendaagse leiderschapsproblemen worden in het boek behandeld.
De meeste van onze medeprimaten zijn despoten, de alfamannetjes van groepen chimpansees en gorilla’s regeren hun soortgenoten al miljoenen jaren met geweld en terreur. Mensen lijken daarentegen een democratischer inslag te hebben. Dit verschil zou enkele miljoenen jaren geleden zijn ontwikkeld, toen ons mensachtige voorgeslacht uit de bomen omlaag kwam om in overzichtelijke egalitaire gemeenschappen over de savanne te zwerven. Een zogenaamde ‘grote man’, het voorouderlijk leiderschapstype, was sterk, eerlijk en wijs. En toen begon 13 duizend jaar geleden de agrarische revolutie – en werd alles anders. Er kwamen’ steden, grenzen, perioden met overvloed, politieke systemen en bellen calvados.
In de ontwikkeling van de mens is 13 duizend jaar verwaarloosbaar. Minimaal twee miljoen jaar lang zijn onze hersens bedraad met het gegeven dat we leven in groepen verwanten van maximaal 150 personen. Evolutionair gezien hebben onze stenen tijdperkhersens de onvoorstelbare culturele veranderingen sinds de komst van de landbouw onmogelijk kunnen bijhouden, met alle gevolgen van dien. Hoop voor de toekomst is er nauwelijks, tenzij we allen De natuurlijke leider lezen en lessen trekken uit onze afkomst.
Zo, hangend in een luie rookstoel bij de open haard was dit mijn G.B.J. Hiltermann-moment voor vandaag.
[Red. in 2016 heeft Giphart samen met Mark van Vugt Mismatch uitgebracht]